Koniugacja

Czasownik to część mowy służąca do przedstawiania wykonywanej czynności (lub stanu). W języku polskim odmienia się on przez: osoby (trzy), liczby (dwie), czasy (trzy), rodzaje (dla uproszczenia – trzy) i tryby (też trzy)*. Dużo tego prawda? Na tym jednak trudności się nie kończą, ponieważ koniugacji czasowników jest wiele, a wewnątrz nich zachodzą jeszcze alternacje głoskowe niezrozumiałe dla wielu osób uczących się języka polskiego jako obcego. Alternacje te nie zawsze są zresztą regularne…

To co, gotowi na spotkanie pierwszego stopnia z polską koniugacją?

Dzisiaj zajmiemy się tylko wybranymi czasownikami i omówimy jedynie formy w czasie teraźniejszym (a więc tylko te czasowniki, które mają aspekt niedokonany), w trybie orzekającym.

Czasowniki mające w bezokoliczniku końcówkę „-ić”/„-yć”, np. „tańczyć”, „palić” czy „robić”. Jest to grupa stosunkowo regularna. Aby odmienić czasownik przez osoby w czasie teraźniejszym, należy usunąć formant fleksyjny „-ić”/„-yć”, a następnie do tematu wyrazu dodać końcówkę fleksyjną „-ę”, „-ysz”/„-isz”, „-y”/„-i”, „-ymy”/„-imy”, „-ycie”/„-icie”, „-ą”.

PALIĆ
JA	PALĘ	MY	PALIMY
TY	PALISZ	WY	PALICIE
ON, ONA, ONO	PALI	ONE, ONI	PALĄ

TAŃCZYĆ
JA	TAŃCZĘ	MY	TAŃCZYMY
TY	TAŃCZYSZ	WY	TAŃCZYCIE
ON, ONA, ONO	TAŃCZY	ONE, ONI	TAŃCZĄ

Pamiętamy przy tym, że czasowniki mające na końcu tematu wyrazu zmiękczoną głoskę dwuwargową lub wargowo-zębową (tj. „p”, „b”, „w”, „f” lub „m”) lub głoskę „n” nie tracą swojego zmiękczenia w formach 1 os. l. poj. i 3 os. l. mn.:

ROBIĆ
JA	ROBIĘ	MY	ROBIMY
TY	ROBISZ	WY	ROBICIE
ON, ONA, ONO	ROBI	ONE, ONI	ROBIĄ

Pamiętamy też o alternacji SI:SZ i ZI:Ż w formach 1 os. l. poj. i 3 os. l. mn. w czasownikach np. „kosić” czy „wozić”:

KOSIĆ
JA	KOSZĘ	MY	KOSIMY
TY	KOSISZ	WY	KOSICIE
ON, ONA, ONO	KOSI	ONE, ONI	KOSZĄ

WOZIĆ
JA	WOŻĘ	MY	WOZIMY
TY	WOZISZ	WY	WOZICIE
ON, ONA, ONO	WOZI	ONE, ONI	WOŻĄ

Ten paradygmat odmiany nie dotyczy czasowników mających w bezokoliczniku końcówkę „-ić”/„-yć”, które jednocześnie są jednosylabowe, np. „pić”, „bić” czy „ryć”. Z punktu widzenia osoby polskojęzycznej odmieniają się one podobnie, ale nie tak samo, ponieważ dochodzi w nich do rozszerzenia tematu o głoskę „j”. Odmienne końcówki osobowe mają też 2. i 3. os. l. poj. oraz 1. i 2. os. l. mn.

PIĆ
JA	PIJĘ	MY	PIJEMY
TY	PIJESZ	WY	PIJECIE
ON, ONA, ONO	PIJE	ONE, ONI	PIJĄ

RYĆ
JA	RYJĘ	MY	RYJEMY
TY	RYJESZ	WY	RYJECIE
ON, ONA, ONO	RYJE	ONE, ONI	RYJĄ

Ta piękna zasada dotycząca odmiany jednosylabowych czasowników mających w bezokoliczniku końcówkę „-ić”/„-yć” jest zaburzona przez czasownik „śnić”, który odmienia się jak czasownik „robić”…

Pamiętajmy jednak, że dwie koniugacje już za nami, a kolejne dwie będą prościutkie!

Teraz przyszedł moment na czasowniki zakończone w bezokoliczniku na „-ować”, np. „pracować”, „gotować” czy „malować”. Jest to gigantyczna grupa czasowników, które, niestety, nie zawsze są prawidłowo odmieniane przez osoby polskojęzyczne, mimo że odmiana jest bardzo regularna. Problem stanowi jednak ustalenie tematu czasownika. Do wyłuskania go nie wystarczy jednak odcięcie końcówki „-ać” (jak np. w czasowniku „pisać”), ale trzeba usunąć całe „-ować”. W odmianie przez osoby ważne jest jeszcze dodanie do tematu czasownika głosek „uj”. Jak to wygląda w praktyce? Ano tak:

PRACOWAĆ
JA	PRACUJĘ	MY	PRACUJEMY
TY	PRACUJESZ	WY	PRACUJECIE
ON, ONA, ONO	PRACUJE	ONE, ONI	PRACUJEMY

No i cała filozofia. Prosto i regularnie.

Regularne (poza pojedynczymi wyrazami, np. „spawać”) są też czasowniki kończące się w bezokoliczniku na „-awać”, np. „zdawać”, „sprzedawać” czy „nadawać”. Łudząco przypominają one w odmianie czasowniki zakończone w bezokoliczniku na „-ować”, choć w ich przypadku temat czasownika rozszerzony jest o „aj”, co prezentuje się następująco:

NADAWAĆ
JA	NADAJĘ	MY	NADAJEMY
TY	NADAJESZ	WY	NADAJECIE
ON, ONA, ONO	NADAJE	ONE, ONI	NADAJEMY

Mówiłam, że będzie prosto?

To teraz jazda bez trzymanki! Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na „-eć”. Jeżeli ich temat kończy się głoską twardą, to sprawa wygląda następująco:

ŻREĆ
JA	ŻRĘ	MY	ŻREMY
TY	ŻRESZ	WY	ŻRECIE
ON, ONA, ONO	ŻRE	ONE, ONI	ŻRĄ

Jeżeli temat kończy się literą(!) „rz”, to w 1. os. l. poj. i 3. os. l. mn. dochodzi do alternacji RZ:R:

DRZEĆ
JA	DRĘ	MY	DRZEMY
TY	DRZESZ	WY	DRZECIE
ON, ONA, ONO	DRZE	ONE, ONI	DRĄ

Żeby nie było za prosto, do tej odmiany poczuwa się też – wydawać by się mogło – miękkotematowy czasownik „chcieć”, który w odmianie gubi swoją miękkość.

CHCIEĆ
JA	CHCĘ	MY	CHCEMY
TY	CHCESZ	WY	CHCECIE
ON, ONA, ONO	CHCE	ONE, ONI	CHCĄ

Z kolei czasowniki zakończone inną głoską funkcjonalnie miękką niż ta zapisywana jako „rz” lub głoską miękką (np. „buczeć”, „dyszeć” czy „lecieć”) mają już nieznacznie inną odmianę:

DYSZEĆ
JA	DYSZĘ	MY	DYSZYMY
TY	DYSZYSZ	WY	DYSZYCIE
ON, ONA, ONO	DYSZY	ONE, ONI	DYSZĄ

LECIEĆ
JA	LECĘ	MY	LECIMY
TY	LECISZ	WY	LECICIE
ON, ONA, ONO	LECI	ONE, ONI	LECĄ

Jak i w przypadku czasowników zakończonych w bezokoliczniku na „-yć”/-„ić” mających na końcu tematu głoskę dwuwargową i wargowo-zębową, i tutaj temat czasownika z miękkością rozstać się nie chce:

GRZMIEĆ
JA	GRZMIĘ	MY	GRZMIMY
TY	GRZMISZ	WY	GRZMICIE
ON, ONA, ONO	GRZMI	ONE, ONI	GRZMIĄ

Jest jednak jeszcze jedna, bardzo szczególna grupa czasowników zakończonych w bezokoliczniku na „-eć”. Są to wyrazy oznaczające nasilanie się jakiejś cechy, np. „ładnieć”, „chamieć”, „siwieć”, „łysieć” czy „drożeć”.

Jak je rozpoznać po budowie, a nie po kryterium semantycznym? Chciałabym móc powiedzieć, że to łatwe i proste, ale nie mogę, więc proszę przygotować się na zderzenie z bezwzględną polską koniugacją.

Czasowniki, o których teraz piszę na początku mają dowolną liczbę dowolnych samogłosek i spółgłosek, następnie dowolną samogłoskę lub dźwięk zapisywany jako „ę”**, następnie dowolną liczbę spółgłosek, potem spółgłoskę miękką, zmiękczoną lub funkcjonalnie miękką, a potem już końcówkę bezokolicznikową „-eć”.

Czasowniki te odmieniają się podobnie jak pozostałe zakończone na „-eć” w bezokoliczniku, jednak ich temat zostaje rozszerzony o „ej”:

ŁADNIEĆ
JA	ŁADNIEJĘ	MY	ŁADNIEJEMY
TY	ŁADNIEJESZ	WY	ŁADNIEJECIE
ON, ONA, ONO	ŁADNIEJE	ONE, ONI	ŁADNIEJĄ

DROŻEĆ
JA	DROŻEJĘ	MY	DROŻEJEMY
TY	DROŻEJESZ	WY	DROŻEJECIE
ON, ONA, ONO	DROŻEJE	ONE, ONI	DROŻEJĄ

Kiedy spojrzymy na wszystkie omówione już paradygmaty odmiany, zobaczymy, że tak naprawdę wszystkie wspomniane grupy czasowników w 1. os. l. poj. mają końcówkę osobową „-ę”. Często podczas nauki języka polskiego jako obcego upraszcza się odmianę czasownika do tzw. „grupy Ę” i „grupy M” oznaczającej końcówkę osobową pojawiającą się w 1. os. l. poj. w czasie teraźniejszym. Gdzie w takim razie to „m” jest? Ono jest w czasownikach mających w bezokoliczniku końcówką „-ać”… Ale, oczywiście, nie we wszystkich!

Można jednak przyjąć, że generalnie czasowniki mające w bezokoliczniku końcówkę „-ać” będą miały następujące końcówki osobowe w czasie teraźniejszym: „-m”, „-sz”, „ø”, „-my”, „-cie”, „-ją”.

BIEGAĆ
JA	BIEGAM	MY	BIEGAMY
TY	BIEGASZ	WY	BIEGACIE
ON, ONA, ONO	BIEGA	ONE, ONI	BIEGAJĄ

ODPOWIADAĆ
JA	ODPOWIADAM	MY	ODPOWIADAMY
TY	ODPOWIADASZ	WY	ODPOWIADACIE
ON, ONA, ONO	ODPOWIADA	ONE, ONI	ODPOWIADAJĄ

ZWISAĆ
JA	ZWISAM	MY	ZWISAMY
TY	ZWISASZ	WY	ZWISACIE
ON, ONA, ONO	ZWISA	ONE, ONI	ZWISAJĄ

Jest jednak spora grupa ważnych czasowników mających w bezokoliczniku końcówkę „-ać”, które jednak odmieniają się inaczej. Będą to m.in. czasowniki mające na końcu tematu dźwięki „z”, „is” lub „es”, przed którymi nie ma zbitki spółgłoskowej („pisać”, „czesać” vs. „zwisać”). Będą to też czasowniki mające temat zakończony na głoskę „k” lub „zd”, np. „skakać”, „płukać” czy „gwizdać”, choć w tej grupie widać już od dawna duże rozchwianie normy, ponieważ nie są rzadkością używane przez rodzimych użytkowników języka polskiego formy takie jak „płukam” czy „gwizdam”.

W tej grupie czasowników obserwuje się alternacje Z:Ż, S:SZ, K:CZ oraz ZD:ŻDŻ widoczne w temacie wyrazu w każdej formie osobowej.

KAZAĆ
JA	KAŻĘ	MY	KAŻEMY
TY	KAŻESZ	WY	KAŻECIE
ON, ONA, ONO	KAŻE	ONE, ONI	KAŻĄ

PISAĆ
JA	PISZĘ	MY	PISZEMY
TY	PISZESZ	WY	PISZECIE
ON, ONA, ONO	PISZE	ONE, ONI	PISZĄ

PŁUKAĆ
JA	PŁUCZĘ	MY	PŁUCZEMY
TY	PŁUCZESZ	WY	PŁUCZECIE
ON, ONA, ONO	PŁUCZE	ONE, ONI	PŁUCZĄ

GWIZDAĆ
JA	GWIŻDŻĘ	MY	GWIŻDŻEMY
TY	GWIŻDŻESZ	WY	GWIŻDŻECIE
ON, ONA, ONO	GWIŻDŻE	ONE, ONI	GWIŻDŻĄ

No i jest jeden często używany czasownik, który burzy wspomnianą zasadę. Jest to czasownik „karać”, który – według słowników – powinien być odmieniany jak czasownik „kazać” (z alternacją R:RZ w temacie). W praktyce jednak wiele osób nie powie już „karzę”, ale „karam”. Uzus ten wydaje się zgodny z systemem języka, wobec czego nie mam do niego zastrzeżeń, choć podejrzewam, że forma „karam” nie będzie uznawana za właściwą podczas egzaminów, na co warto uczulać naszych podopiecznych.

Osobną grupą jest też grupa czasowników, których bezokoliczniki kończą się na „-ywać”. Część tych czasowników nie odmienia się zgodnie z „paradygmatem M”, ale tak jak jak czasowniki zakończone w bezokoliczniku na „-ować”…

PRZEKONYWAĆ
JA	PRZEKONUJĘ	MY	PRZEKONUJEMY
TY	PRZEKONUJESZ	WY	PRZEKONUJECIE
ON, ONA, ONO	PRZEKONUJE	ONE, ONI	PRZEKONUJEMY

Niestety, czasowniki te bardzo trudno od siebie odróżnić, choć cechami części z nich jest posiadanie przed końcówką „-ywać” kolejno samogłoski i spółgłoski, a nie zbitki spółgłoskowej („zgadywać” vs. „ukrywać”).

Grzegorz Jagodziński wymienia też końcówki tych czasowników, które w bezokoliczniku kończą się na „-ywać”, a które odmieniają się zgodnie z „paradygmatem M”. Są to:

• bywać (do-, na-, o- się, od-, pona-, poz-, prze-, przy-, u-, wy-, wydo-, wyz- się, z-, zdo-);
• -czywać (odpo-, spo-, wypo-);
• -gorywać (do-, roz-);
• grywać (do-, o-, od-, ode-, na-, pod-, powy-, prze-, przy-, roz-, wy-, za-, z-);
• -igrywać (na- się);
• -krywać (o-, od-, na-, po-, poo-, pood-, pona-, poprzy-, pou-, poza-, przy-, roz-, s-, u-, wy-, za-);
• -mniemywać (do-);
• -mywać (do-, o-, ob-, od-, pod-, po-, powy-, poz-, prze-, roz- się, u-, wy-, z-);
• pływać (do-, o-, od-, na-, nad-, po-, pod-, pood-, prze-, przy-, roz- się, s-, u-, w-, wy-, za-);
• -rywać (do-, na-, nad-, naz-, ob-, od-, po-, pod-, ponad-, poob-, pood-, poprze-, poroz-, pou-, powy-, poz-, poza-, prze-, roz-, u-, w- się, wy-, z-, za-);
• -srywać (ob-);
• -szywać (do-, ob-, na-, pod-, poob-, poprze-, poprzy-, poz-, poza-, poze-, prze-, przy-, roz-, w-, wy-, z-, za-, ze-);
• -wywać (pod-, za-);
• -zywać (na-, od- się, po-, pona-, powy-, prze-, przy-, wy-, zapo-, zwy-);
• -żywać (do-, nadu-, o-, od-, pou-, prze-, spo-, u-, wy- się, z- się, za-, zu-).

źródło: http://grzegorz.jagodzinski.prv.pl/gram/pl/koniugp.html#terazn_ywac

W przypadku czasowników jednosylabowych zakończonych na „-ać” odmieniających się wg „paradygmatu Ę” dochodzi do rozszerzenia tematu o głoski „oj”/„oi” (w przypadku tematów zakończonych głoską twardą, np. „stać”) lub głoski „ej” (w przypadku tematów zakończonych głoską miękką lub funkcjonalnie miękką, np. „grzać” czy „siać”):

STAĆ
JA	STOJĘ	MY	STOIMY
TY	STOISZ	WY	STOICIE
ON, ONA, ONO	STOI	ONE, ONI	STOJĄ

SIAĆ
JA	SIEJĘ	MY	SIEJEMY
TY	SIEJESZ	WY	SIEJECIE
ON, ONA, ONO	SIEJE	ONE, ONI	SIEJEMY

Zasadzie tej jednak nie podlegają niektóre jednosylabowe czasowniki zakończone w bezokoliczniku na „-ać”, np. „grać”, które odmieniają się jak „rozmawiać”. Są też czasowniki takie jak „chlać”, w których norma jest rozchwiana i spotkać można zarówno formy „chleję, chlejesz”, jak i „chlam, chlasz”.

*Według niektórych klasyfikacji czasownik odmienia się też przez przez strony (czynną, bierną i zwrotną). Jak jednak podają Saloni i Świdziński, formy imiesłowu przymiotnikowego (a więc te potrzebne do stworzenia strony biernej czasownika) są fleksyjnie przymiotnikami i tak są traktowane w „Składni współczesnego języka polskiego” wydanej przez obu językoznawców w 1998 roku.

**W języku polskim nie ma samogłosek nosowych. Wiem, że w wielu podręcznikach „ą” i „ę” są tak często oznaczane. Być może wynika to z potrzeby wprowadzenia pewnego uproszczenia albo względów historycznych, niemniej musimy pamiętać, że synchronicznej wymowy nosówek już nie ma.